Zij die het hebben en zij die het niet hebben

Overweging op 18 september 2022 door Jeffrey Korthout

Bij: Amos 8, 4 -7 en Lucas 16, 1 – 13

Van het padje af

We opende de lezingen van vandaag met een lezing uit Amos. Amos was een profetische figuur uit het Israël van de achtste eeuw voor Christus. Het boek bestaat voornamelijk uit profetische orakels en visioenen. Het visioen in het gedeelte dat we vandaag lazen ging over de ondergang van het volk van Israël. Voorafgaande aan het gedeelte dat Tiny gelezen heeft, wordt het volk van Israël vergeleken met een mand met rijp fruit. Het fruit zal binnenkort overrijp zijn en daarom gaan rotten en bederven. Het volk is volgens Amos namelijk de verkeerde kant opgegaan: het volk is ‘van het padje af’. De rijken zijn de armen gaan uitbuiten en de machtigen van het volk zijn uit op de ondergang van hen zonder enige rijkdom of macht. Er wordt een beeld geschetst van een slag hebberige mensen. Hebberige mensen die de heilige rustdag, de sabbat, een vervelende onderbreking van de week vinden, omdat er op die dag niets te verdienen valt. En om nog meer te verdienen lichten ze mensen op door te knoeien met de weegschaal. Zelfs mensenlevens zijn niet meer waard dan hun prijs uitgedrukt in zilver of zelfs een paar sandalen. En ook het kaf, het afval van de tarwe, wordt verkocht als graan. Daarom, zo profeteert Amos, na het gedeelte dat Tiny gelezen heeft, zal de aarde beven, en zoals de Nijl in Egypte omhoog komen, kolken en weer wegzinken. Er zullen zonverduisteringen volgen en de feesten zullen veranderen in klaagzangen: ‘Klaagzang en klacht over u, gij die de zwakken vertrapt, onschuldigen grijpt en mishandelt.’ En zo gaat Amos nog even door met allerlei Bijbels onheil. Ik vermoed dat jullie je er vast wel een voorstelling van kunnen maken.

Het voorbeeld van de ‘oneerlijke’ rentmeester

De lezing uit Lucas gaat vervolgens over een rijk man met een in zijn ogen oneerlijke rentmeester in dienst. Deze rentmeester verkwist blijkbaar de rijkdommen van deze rijke man en dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn. Ontslag volgt dan ook onherroepelijk. Dit komt de ‘oneerlijke’ rentmeester echter voortijds ter ore en hij besluit alvast wat voorzorgsmaatregelen te nemen. Buiten oneerlijk rentmeesteren – ik weet niet of dit een echt werkwoord is-  lijkt hij namelijk weinig te kunnen of te willen. Hij kan niet werken op het land en voor bedelen schaamt hij zich. Slim als hij is, roept hij daarom de schuldenaren bij zich en vraagt ze wat ze zijn meester schuldig zijn, om daarna hun schuld aan zijn meester te verlagen. Honderd vaten olijfolie worden er vijftig en honderd balen graan worden er tachtig. Op die manier zorgt de rentmeester ervoor dat hij vrienden krijgt. Hoe oneerlijk het namelijk ook mag zijn ten opzichte van de rijke man bij wie hij in dienst is, de schuldenaren zullen deze daad van de rentmeester niet snel vergeten. God prijst vervolgens de rentmeester voor zijn slimme optreden, want hij heeft slim gehandeld. Blijkbaar maakt God zich niet zo druk om het oneerlijke optreden van de rentmeester. Sterker nog: hij stelt dit handelen als voorbeeld voor ‘de kinderen van het licht’, die vaak veel te eerlijk willen zijn.

Rechtvaardigheid voorop

Rechtvaardigheid is blijkbaar soms iets dat pas kan bestaan als er een beetje, of een beetje veel, buiten de lijntjes gekleurd wordt. Je mag blijkbaar best een beetje van het padje af gaan, maar dan wel om iets rechtvaardigs te bewerkstelligen. Want het is maar de vraag hoe eerlijk deze rijke man aan zijn bezit is gekomen. Hij handelt namelijk in voedsel, zoals olijfolie en tarwe: de eerste levensbehoeften van mensen. Beide gebruik je om ‘ons heden ons dagelijks brood’ te bakken. In hoeverre heeft de rijke man zich daarmee schuldig gemaakt aan uitbuiting? Misschien was hij wel van het type waar Amos al een broertje dood aan had achthonderd jaar eerder… De lezing vervolgt door te stellen: je kunt niet God èn de Mammon dienen. Je haat de ene en hebt de andere lief, of andersom.

Je kunt niet God èn de Mammon dienen.

Mammon is een oud Syrisch woord voor ‘geld’ of ‘welvaart’, later vaak in verband gebracht met geld, welvaart en bezit als een afgod. Oftewel: wie alleen nog maar geld en bezit najaagt, is niet meer bezig met de zaak van God. En wie bezig is met de zaak van God, realiseert zich dat geld en bezit alleen hulpmiddelen zijn in dienst van de zaak van God. Een rechtvaardige vredevolle wereld wordt gebouwd met behulp van geld, en niet andersom.

De have’s and the have not’s

Maar wat kunnen we hiermee in onze eigen tijd? Rond februari van dit jaar zond de VPRO de reeks ‘Sander er de Kloof’ uit. Sander Schimmelpenninck, de voormalig hoofdredacteur van de Quote, ging hierbij in op de steeds maar groter wordende kloof tussen arm en rijk in onze eigen samenleving. Hij stelde in deze reeks dat er in onze samenleving steeds meer sprake is van twee groepen: de have’s, zij die het hebben, en de have not’s, zij die het niet hebben. Met het gaat het dan om belangrijke behoeften in een mensenleven, zoals het hebben van een thuis, kansen op de arbeidsmarkt en gezond zijn. Nu is er altijd een zekere tweedeling in onze samenleving geweest, maar vroeger was het makkelijker om van een iemand die het niet heeft, iemand te worden die het wel heeft. Door het huidige fiscale en politieke klimaat is het steeds makkelijker geworden voor ‘iemand die het al heeft’ om nog meer te krijgen. Zoveel zelfs dat zij in staat zijn om – wederom tegen gunstige fiscale voorwaarden- bijvoorbeeld huizen aan te kopen als belegging om nóg meer rendement op hun kapitaal te krijgen. Op die manier worden zij steeds rijker, maar wordt het voor mensen die maar net, of net niet, een huis kunnen kopen steeds moeilijker om aan een huis te komen. Sterker nog: de ‘have not’s’  kunnen vaak alleen een huis vinden door van de ‘have’s’ te  huren, waardoor de ‘have’s’ steeds rijker worden en de ‘have not’s’ steeds armer. De ‘have not’s’  bouwen namelijk geen kapitaal op, waardoor een eigen huis buiten bereik blijft. Veel van mijn jongere collega’s in het onderwijs, mensen tussen de twintig en de dertig, zitten daarom vast bij hun ouders of wonen in vreselijk dure en kleine huurappartementjes in een slechte wijk in Eindhoven of omgeving, zonder echt uitzicht op iets beters. Deze kansenongelijkheid speelt ook op andere vlakken. Wie geld heeft, kan gebruikmaken van dure bijscholing of particulier onderwijs voor zijn kinderen, of zorg en voeding inkopen voor een goede gezondheid. Wie geen geld heeft, kan dat niet.  De prijzen van veel zaken zijn door de toegenomen onrust bovendien sterk toegenomen. Gewone gezinnen met twee werkende ouders hebben steeds meer moeite om de eindjes aan elkaar te knopen, met nog meer onvrede en een groeiende kloof tot gevolg. Dit alles komt de rechtvaardigheid en vrede in ons land niet ten goede.

Het hemelse paadje

Nu kun je natuurlijk, zoals dat ook gebeurde in de reeks ‘Sander en de Kloof’, volhouden dat je als ‘have’ volledig recht hebt op het kapitaal dat je hebt. Maar is dat wel echt zo? Wordt je daardoor niet alleen maar hebberiger? En heb je uiteindelijk je kapitaal wel echt verdient? Of heb je vooral geluk gehad? Met de lezingen van vandaag in het achterhoofd kun je stellen dat het onze opdracht is, als mensen die willen werken aan de zaak van God, juist niet zo met ons kapitaal bezig te zijn. En misschien doen we dat nog wel het beste – zoals denk ik de lezing uit Lucas ons voorhoudt-  door niet al te precies te doen zoals ‘het hoort’ met geld. Oftewel: door niet het aardse paadje van de Mammon te volgen, maar het hemelse paadje, ook al verklaren andere je dan soms tot gek en onverstandig. Het wordt namelijk over het algemeen als gezond verstand beschouwd als iemand bezig is met het vergroten van zijn kapitaal. Echter: voor je het weet staat het hebben, houden en verkrijgen van geld boven al het andere in het leven. Zo was er een stel in ‘Sander en de Kloof’ dat meende recht te hebben op het rendement van hun kapitaal en kapitaalkrachtigen die niet gebruik maakten van de huidige fiscaal aantrekkelijke mogelijkheden rondom het verhuren van onroerend goed voor dom versleet. Zo verdedigden zij het dat zij goedkope woningen opkochten, die mensen met minder geluk dan weer voor veel geld bij hen konden huren. Tja, en dat die huurders dan mede daardoor geen huis meer konden kopen, omdat zij geen zak met geld hadden liggen, tja… dat was dan maar zo. Sterker nog: ze waren ervan overtuigd eigenlijk iets goeds te doen, want hierdoor hadden die mensen toch maar mooi weer een dak boven hun hoofd. Ze organiseerden inmiddels ook lezingen om andere kapitaalkrachtigen te leren hoe ze op deze manier hun kapitaal nog konden vergroten. En ook daarvoor kregen ze natuurlijk rijkelijk betaald…

Kapitaal ‘verkwisten’

Maar wat kunnen wij dan concreet doen om het beter aan te pakken? Waar is dan dat paadje van God? Mijn idee na het lezen van het gedeelte uit Lucas is om zoals God ons adviseert een voorbeeld te nemen aan de oneerlijke rentmeester door ons eigen kapitaal hier en daar, tegen de wijsheid van de wereld in, gewoon wat te gaan ‘verkwisten’. Door – als je dat kan-  niet in te gaan op dat prachtige bod op je huis, wetende dat die ander het wil gebruiken om je huis te gaan verhuren voor een leuk rendement op zijn spaargeld. Maar het juist te verkopen aan diegene die jouw huis echt hard nodig heeft. Of door te kiezen voor wat minder, maar wel eerlijker rendement op je geld, door te gaan bankieren bij een ethische bank. Of door regelmatig een deel van je geld weg te schenken aan doelen en mensen waarvan je weet dat zij het harder nodig hebben dan jij, bijvoorbeeld aan voedselbanken, vluchtelingenorganisaties of de Sop en Zeepplank van het Ronde Tafelhuis. Of misschien ken je wel iemand in de buurt die wel wat hulp kan gebruiken. Daarmee voorkom je dat je de zaak van de Mammon belangrijker gaat vinden dan de zaak van God. En zo wordt de kloof tussen zij dit het wel hebben en zij die het niet hebben kleiner en komt dat paadje naar die rechtvaardige en vredevolle wereld iets meer binnen bereik. Want Hij die alles zal zijn in allen, heeft ons immers bestemd om ‘aarde, jouw aanschijn’ te vernieuwen. Laten we daar dan maar eens werk van gaan maken.

Dat het zo zal zijn.